ตํ วา ญายติ ปฏิวิชฺฌติ เอเตนาติ ญาโย, อริยมคฺโคติ อาห ‘‘มคฺคสฺส อธิคมนตฺถายา’’ติฯ อปจฺจยนิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณตฺถายาติ ปจฺจยรหิตตฺตา อปจฺจยสฺส อสงฺขตสฺส ตณฺหาวานวิรหิตตฺตา นิพฺพานนฺติ ลทฺธนามสฺส อมตสฺส สจฺฉิกิริยาย, อตฺตปจฺจกฺขตายาติ วุตฺตํ โหติฯ ผุสิตฺวา ผุสิตฺวาติ ปตฺวา ปตฺวาฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

นิคณฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. นิเวสกสุตฺตวณฺณนา

[76] ปญฺจเม กิจฺจกรณีเยสุ สหภาวฏฺเฐน อมา โหนฺตีติ อมจฺจาฯ ‘‘อยํ อชฺฌตฺติโก’’ติ เอวํ ชานนฺติ, ญายนฺติ วาติ ญาตีฯ สสฺสุสสุรปกฺขิกาติ สสฺสุสสุรา จ ตปฺปกฺขิโก จ สสฺสุสสุรปกฺขิกาฯ โลหิเตน สมฺพทฺธาติ สาโลหิตาฯ ปิตุปกฺขิกา วา ญาตี, มาตุปกฺขิกา สาโลหิตาฯ มาตุปิตุปกฺขิกา วา ญาตี, สสฺสุสสุรปกฺขิกา สาโลหิตาฯ อเวจฺจ รตนสฺส คุเณ ยาถาวโต ญตฺวา ปสาโท อเวจฺจปฺปสาโทฯ โส ปน ยสฺมา มคฺเคนาคตตฺตา เกนจิ อกมฺปนีโย จ อปฺปธํสิโย จ โหติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ ‘‘อจลปฺปสาโท’’ติฯ ภาวญฺญถตฺตนฺติ สภาวสฺส อญฺญถตฺตํฯ

วีสติยา โกฏฺฐาเสสูติ เกสาทิมตฺถลุงฺคปริยนฺเตสุฯ ทฺวาทสสุ โกฏฺฐาเสสูติ ปิตฺตาทิมุตฺตปริยนฺเตสุฯ จตูสุ โกฏฺฐาเสสูติ ‘‘เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชีรียติ, เยน จ ปริทยฺหติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. 1.304) เอวํ วุตฺเตสุ จตูสุ โกฏฺฐาเสสุฯ ฉสุ โกฏฺฐาเสสูติ ‘‘อุทฺธงฺคมา วาตา, อโธคมา วาตา, กุจฺฉิสยา วาตา, โกฏฺฐาสยา วาตา, องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา, อสฺสาโส ปสฺสาโส’’ติ (ม. นิ. 2.305) เอวํ วุตฺเตสุ ฉสุ โกฏฺฐาเสสุฯ วิตฺถมฺภนํ เสสภูตตฺตยสนฺถมฺภิตตาปาทนํ, ‘‘อุปกีฬน’’นฺติ เอเกฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

นิเวสกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6-7. ปฐมภวสุตฺตาทิวณฺณนา

[77-78] ฉฏฺเฐ อภิสงฺขารวิญฺญาณนฺติ กมฺมสหชาตํ วิญฺญาณํฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ สตฺตเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

ปฐมภวสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. สีลพฺพตสุตฺตวณฺณนา

[79] อฏฺฐเม ทุกฺกรการิกานุโยโคติ ทุกฺกรกิริยาย อนุโยโคฯ อุปฏฺฐาเนน สารนฺติ อุปฏฺฐานากาเรน สารํฯ ‘‘อิทํ วร’’นฺติอาทินา อุปฏฺฐานาการํ วิภาเวติฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ สตฺถารา ปุจฺฉิเต ปญฺเหฯ

สีลพฺพตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. คนฺธชาตสุตฺตวณฺณนา

[80] นวเม มูเล, มูลสฺส วา คนฺโธ มูลคนฺโธติ อาห ‘‘มูลวตฺถุโก คนฺโธ’’ติฯ มูลํ วตฺถุ เอตสฺสาติ มูลวตฺถุโกฯ อิทานิ มูลํ คนฺธโยคโต คนฺโธติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘คนฺธสมฺปนฺนํ วา มูลเมว มูลคนฺโธ’’ติ อาหฯ ปจฺฉิโมเยเวตฺถ อตฺถวิกปฺโป ยุตฺตตโรติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส หิ คนฺโธ’’ติอาทิมาหฯ วสฺสิกปุปฺผาทีนนฺติ สุมนปุปฺผาทีนํฯ

คนฺธชาตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. จูฬนิกาสุตฺตวณฺณนา

[81] ทสเม อรุณวติสุตฺตนฺตอฏฺฐุปฺปตฺติยนฺติ ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, ราชา อโหสิ อรุณวา นามฯ รญฺโญ โข ปน, ภิกฺขเว, อรุณวโต อรุณวตี นาม ราชธานี อโหสิฯ อรุณวติํ โข ปน, ภิกฺขเว, ราชธานิํ สิขี ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปนิสฺสาย วิหาสิฯ สิขิสฺส โข ปน, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อภิภูสมฺภวํ นาม สาวกยุคํ อโหสิ อคฺคํ ภทฺทยุคํฯ อถ โข, ภิกฺขเว, สิขี ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อภิภุํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสี’’ติอาทินา พฺรหฺมสํยุตฺเต (สํ. นิ. 1.185) อาคตสฺส อรุณวติสุตฺตนฺตสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติยํฯ อติปฺปโคติ อติวิย ปโค, อติวิย ปาโตติ อตฺโถ, น ตาว กุเลสุ ภตฺตํ นิฏฺฐาตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อุชฺฌายนฺตีติ อวฌายนฺติ, เหฏฺฐา กตฺวา จินฺเตนฺติ, ลามกโต จินฺเตนฺติฯ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กตฺวาติ ‘‘ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา นาควณฺณํ วา ทสฺเสติ, สุปณฺณวณฺณํ วา ทสฺเสตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 3.13) นเยน อาคตํ อเนกปฺปการํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กตฺวาฯ สหสฺสิโลกธาตุนฺติ จกฺกวาฬสหสฺสํฯ คาถาทฺวยํ อภาสีติ เถโร กิร ‘‘กถํ เทสิตา โข ธมฺมเทสนา สพฺเพสํ ปิยา มนาปา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สพฺเพปิ ปาสณฺฑา สพฺเพ เทวมนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน สมเย ปุริสการํ วณฺณยนฺติ, วีริยสฺส อวณฺณวาที นาม นตฺถิ, วีริยปฺปฏิสํยุตฺตํ กตฺวา เทเสสฺสามิฯ เอวมสฺส ธมฺมเทสนา สพฺเพสํ ปิยา ภวิสฺสติ มนาปา’’ติ ญตฺวา ตีสุ ปิฏเกสุ วิจินิตฺวา ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติ (สํ. นิ. 1.186) อิทํ คาถาทฺวยํ อภาสิฯ

กิํ อาโลโก อยนฺติ กสฺส นุ โข อยํ อาโลโกติฯ วิจินนฺตานนฺติ จินฺเตนฺตานํฯ สพฺเพติ โลกธาตุยํ สพฺเพ เทวา จ มนุสฺสา จฯ โอสฏาย ปริสายาติ ธมฺมสฺสวนตฺถํ สโมสฏาย ปริมิตปริจฺฉินฺนาย ปริสายฯ อตฺโถปิ เนสํ ปากโฏ อโหสีติ น เกวลํ เต สทฺทเมว อสฺโสสุํ, อถ โข อตฺโถปิ เตสํ ปกติสวนูปจาเร วิย ปากโฏ อโหสิฯ เตน สหสฺสํ โลกธาตุํ วิญฺญาเปตีติ อธิปฺปาโยฯ

ปริหรนฺตีติ สิเนรุํ ทกฺขิณโต กตฺวา ปริวตฺเตนฺติฯ วิโรจมานาติ อตฺตโน ชุติยา ทิพฺพมานา, โสภมานา วาฯ ตาว สหสฺสธา โลโกติ ยตฺตโก จนฺทิมสูริเยหิ โอภาสิยมาโน โลกธาตุสงฺขาโต เอเกโก โลโก, ตตฺตเกน ปมาเณน สหสฺสธา โลโก, อิมินา จกฺกวาเฬน สทฺธิํ จกฺกวาฬสหสฺสนฺติ อตฺโถฯ

กสฺมา ปเนสา อานีตาติ เอสา จูฬนิกา โลกธาตุ กสฺมา ภควตา อานีตา, เทสิตาติ อตฺโถฯ มชฺฌิมิกาย โลกธาตุยา ปริจฺเฉททสฺสนตฺถนฺติ ทฺวิสหสฺสิโลกธาตุยา ปริมาณทสฺสนตฺถํฯ

สหสฺสิโลกธาตุยา สหสฺสี ทฺวิสหสฺสิโลกธาตุ, สา จกฺกวาฬคณนาย ทสสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาณาฯ เตนาห ‘‘สหสฺสจกฺกวาฬานิ สหสฺสภาเคน คเณตฺวา’’ติอาทิฯ กมฺปนเทวตูปสงฺกมนาทินา ชาตจกฺกวาเฬน สห โยคกฺเขมํ ฐานํ ชาติกฺเขตฺตํฯ ตตฺตกาย เอว ชาติกฺเขตฺตภาโว ธมฺมตาวเสเนว เวทิตพฺโพ, ‘‘ปริคฺคหวเสนา’’ติ เกจิฯ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ เอวํ ชาติกฺเขตฺตํ ตนฺนิวาสีนํเยว จ เทวตานํ ธมฺมาภิสมโยติ วทนฺติฯ ปฏิสนฺธิคฺคหณาทีนํ สตฺตนฺนํเยว คหณํ นิทสฺสนมตฺตํ มหาภินีหาราทิกาเลปิ ตสฺส ปกมฺปนสฺส ลพฺภนโตฯ

สหสฺสํ สหสฺสธา กตฺวา คณิตํ มชฺฌิมิกนฺติอาทินา มชฺฌิมิกาย โลกธาตุยา สหสฺสํ ติสหสฺสิโลกธาตุ, สาเยว จ มหาสหสฺสิโลกธาตูติ ทสฺเสติฯ สรเสเนว อาณาปวตฺตนํ อาณากฺเขตฺตํ, ยํ เอกชฺฌํ สํวฏฺฏติ วิวฏฺฏติ จฯ อาณา ผรตีติ ตนฺนิวาสิเทวตานํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉเนน วตฺตติ, ตญฺจ โข เกวลํ พุทฺธานุภาเวเนว, อธิปฺปายวเสน จ ปน ‘‘ยาวตา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ (อ. นิ. 3.81) วจนโต พุทฺธานํ อวิสโย นาม นตฺถิ, วิสยกฺเขตฺตสฺส ปมาณปริจฺเฉโท นาม นตฺถิฯ วิสโมติ สูริยุคฺคมนาทีนํ วิสมภาวโต วิสโมฯ เตเนวาห ‘‘เอกสฺมิํ ฐาเน สูริโย อุคฺคโต โหตี’’ติอาทิฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

จูฬนิกาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อานนฺทวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(9) 4. สมณวคฺโค

1-5. สมณสุตฺตาทิวณฺณนา

[82-86] จตุตฺถสฺส ปฐเม สมฺมา อาทานํ คหณํ สมาทานนฺติ อาห ‘‘สมาทานํ วุจฺจติ คหณ’’นฺติฯ อธิกํ วิสิฏฺฐํ สีลนฺติ อธิสีลํฯ โลกิยสีลสฺส อธิสีลภาโว ปริยาเยนาติ นิปฺปริยายเมว ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจ สพฺพมฺปิ โลกิยสีล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สิกฺขิตพฺพโตติ อาเสวิตพฺพโตฯ ปญฺจปิ ทสปิ วา สีลานิ สีลํ นาม, ปาติโมกฺขสํวโร อธิสีลํ นาม อนวเสสกายิกเจตสิกสํวรภาวโต มคฺคสีลสฺส ปทฏฺฐานภาวโต จฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย จิตฺตํ, วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ อธิจิตฺตํ มคฺคสมาธิสฺส อธิฏฺฐานภาวโตฯ กมฺมสฺสกตญาณํ ปญฺญา, วิปสฺสนา อธิปญฺญา มคฺคปญฺญาย อธิฏฺฐานภาวโตฯ อปิจ นิพฺพานํ ปตฺถยนฺเตน สมาทินฺนํ ปญฺจสีลํ ทสสีลมฺปิ อธิสีลเมว นิพฺพานาธิคมสฺส ปจฺจยภาวโตฯ นิพฺพานํ ปตฺถยนฺเตน สมาปนฺนา อฏฺฐ สมาปตฺติโยปิ อธิจิตฺตเมวฯ

‘‘กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปกํ;

อนุโภติ ทฺวยเมตํ, อนุพนฺธญฺหิ การณ’’นฺติฯ –

เอวํ อตีเต อนาคเต จ วฏฺฏมูลกทุกฺขสลฺลกฺขณวเสน สํเวควตฺถุตาย วิมุตฺติอากงฺขาย ปจฺจยภูตา กมฺมสฺสกตปญฺญาปิ อธิปญฺญาติ วทนฺติฯ ทุติยตติยจตุตฺถปญฺจมานิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

สมณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปฐมสิกฺขาสุตฺตวณฺณนา

[87] ฉฏฺเฐ สมตฺตการีติ อนูเนน ปริปูเรน อากาเรน สมนฺนาคโตฯ สิกฺขาปทานํ ขุทฺทานุขุทฺทกตฺตํ อเปกฺขาสิทฺธนฺติ อาห ‘‘ตตฺราปิ สงฺฆาทิเสสํ ขุทฺทก’’นฺติอาทิฯ องฺคุตฺตรมหานิกายวฬญฺชนกอาจริยาติ องฺคุตฺตรนิกายํ ปริหรนฺตา อาจริยา, องฺคุตฺตรภาณกาติ วุตฺตํ โหติฯ โลกวชฺชํ นาปชฺชติ โลกวชฺชสิกฺขาปทานํ วีติกฺกมสาธกสฺส กิเลสคหนสฺส สพฺพโส ปหีนตฺตาฯ ปณฺณตฺติวชฺชเมว อาปชฺชติ ปณฺณตฺติวีติกฺกมํ วา อชานโตปิ อาปตฺติสมฺภวโตฯ จิตฺเตน อาปชฺชนฺโต รูปิยปฺปฏิคฺคหณํ อาปชฺชตีติ อุปนิกฺขิตฺตสาทิเยน อาปชฺชติฯ

พฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตานิ อาทิพฺรหฺมจริยานิ, ตานิ เอว อาทิพฺรหฺมจริยกานิ ยถา ‘‘วินโย เอว เวนยิโก’’ติ อาห ‘‘มคฺคพฺรหฺมจริยสฺสา’’ติอาทิฯ

จตฺตาริ มหาสีลสิกฺขาปทานีติ จตฺตาริ ปาราชิกานิ สนฺธาย วทติฯ ปฏิปกฺขธมฺมานํ อนวเสสโต สวนโต ปคฺฆรณโต โสโต, อริยมคฺโคติ อาห ‘‘โสตสงฺขาเตน มคฺเคนา’’ติฯ วินิปาเตติ วิรูปํ สทุกฺขํ สอุปายาสํ นิปาเตตีติ วินิปาโต, อปายทุกฺเข ขิปนโกฯ ธมฺโมติ สภาโวฯ นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโม, น อตฺตานํ อปาเยสุ วินิปาตนสภาโวติ วุตฺตํ โหติฯ กสฺมา? เย ธมฺมา อปายคมนียา, เตสํ ปหีนตฺตาฯ เตนาห ‘‘อวินิปาตธมฺโมติ จตูสุ อปาเยสุ อปตนสภาโว’’ติฯ ตตฺถ อปตนสภาโวติ อนุปฺปชฺชนสภาโวฯ โสตาปตฺติมคฺคนิยาเมน นิยโตติ อุปริมคฺคาธิคมสฺส อวสฺสํภาวีภาวโต นิยโตฯ เตเนวาห ‘‘สมฺโพธิปรายโณ’’ติฯ เหฏฺฐิมนฺตโต สตฺตมภวโต อุปริ อนุปฺปชฺชนธมฺมตาย วา นิยโตฯ สมฺพุชฺฌตีติ สมฺโพธิ, อริยมคฺโคฯ โส ปน ปฐมมคฺคสฺส อธิคตตฺตา อวสิฏฺโฐ จ อธิคนฺตพฺพภาเวน อิจฺฉิตพฺโพติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตา สมฺโพธิ ปรํ อยนํ ปรา คติ อสฺสาติ สมฺโพธิปรายโณฯ เตนาห ‘‘อุปริมคฺคตฺตยสมฺโพธิปรายโณ’’ติฯ

ตนุภาวาติ ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จ กทาจิ กรหจิ อุปฺปตฺติยา จ ตนุภาเวนฯ ตนุตฺตญฺหิ ทฺวีหิ การเณหิ เวทิตพฺพํ อธิจฺจุปฺปตฺติยา จ ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จฯ สกทาคามิสฺส หิ วฏฺฏานุสาริมหาชนสฺส วิย กิเลสา อภิณฺหํ น อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ วิรฬาการา หุตฺวา วิรฬวาปิเต เขตฺเต องฺกุรา วิยฯ อุปฺปชฺชมานาปิ จ วฏฺฏานุสาริมหาชนสฺเสว มทฺทนฺตา ผรนฺตา ฉาเทนฺตา อนฺธการํ กโรนฺตา น อุปฺปชฺชนฺติ, มนฺทมนฺทา อุปฺปชฺชนฺติ ตนุกาการา หุตฺวา อพฺภปฏลมิว มกฺขิกาปตฺตมิว จฯ ตตฺถ เกจิ เถรา ภณนฺติ ‘‘สกทาคามิสฺส กิเลสา กิญฺจาปิ จิเรน อุปฺปชฺชนฺติ, พหลาว อุปฺปชฺชนฺติฯ ตถา หิสฺส ปุตฺตา จ ธีตโร จ ทิสฺสนฺตี’’ติฯ เอตํ ปน อปฺปมาณํฯ ปุตฺตธีตโร หิ องฺคปจฺจงฺคปรามสนมตฺเตนปิ โหนฺตีติฯ ทฺวีหิเยว การเณหิสฺส กิเลสานํ ตนุตฺตํ เวทิตพฺพํ อธิจฺจุปฺปตฺติยา จ ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จาติฯ

เหฏฺฐาภาคิยานนฺติ เอตฺถ เหฏฺฐาติ มหคฺคตภูมิโต เหฏฺฐา, กามภูมิยนฺติ อตฺโถฯ เตสํ ปจฺจยภาเวน เหฏฺฐาภาคสฺส หิตาติ เหฏฺฐาภาคิยา, เตสํ เหฏฺฐาภาคิยานํ, เหฏฺฐาภาคสฺส กามภวสฺส ปจฺจยภาเวน คหิตานนฺติ อตฺโถฯ

สํโยเชนฺติ พนฺธนฺติ ขนฺธคติภวาทีหิ ขนฺธคติภวาทโย, กมฺมํ วา ผเลนาติ สํโยชนานีติ อาห ‘‘สํโยชนานนฺติ พนฺธนาน’’นฺติฯ อสมุจฺฉินฺนราคาทิกสฺส หิ เอตรหิ ขนฺธาทีนํ อายติํ ขนฺธาทีหิ สมฺพนฺโธ, สมุจฺฉินฺนราคาทิกสฺส ปน ตํ นตฺถิ, กตานมฺปิ กมฺมานํ อสมตฺถภาวาปตฺติโต ราคาทีนํ อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ สํโยชนฏฺโฐ สิทฺโธฯ ปริกฺขเยนาติ สมุจฺเฉเทนฯ

โอปปาติโกติ อุปปาติกโยนิโก อุปปตเน สาธุการีฯ เสสโยนิปฏิกฺเขปวจนเมตํฯ เตน คพฺภวาสทุกฺขาภาวมาหฯ ตตฺถ ปรินิพฺพายีติ อิมินา เสสทุกฺขาภาวํฯ ตตฺถ ปรินิพฺพายิตา จสฺส กามโลเก ขนฺธพีชสฺส อปุนาคมนวเสเนวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนาวตฺติธมฺโม’’ติ วุตฺตํฯ อุปริเยวาติ พฺรหฺมโลเกเยวฯ อนาวตฺติธมฺโมติ ตโต พฺรหฺมโลกา ปุนปฺปุนํ ปฏิสนฺธิวเสน น อาวตฺตนธมฺโมฯ เตนาห ‘‘โยนิคติวเสน อนาคมนธมฺโม’’ติฯ

ปเทสํ ปเทสการี อาราเธตีติ สีลกฺขนฺธาทีนํ ปาริปูริยา เอกเทสภูตํ เหฏฺฐิมมคฺคตฺตยํ ปเทโส, ตํ กโรนฺโต ปเทสํ เอกเทสภูตํ เหฏฺฐิมํ ผลตฺตยเมว อาราเธติ, นิปฺผาเทตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปเทสการี ปุคฺคโล นาม โสตาปนฺโน’’ติอาทิฯ ปริปูรํ ปริปูรการีติ สีลกฺขนฺธาทีหิ สทฺธินฺทฺริยาทีหิ จ ปริโต ปูรเณน ปริปูรสงฺขาตํ อรหตฺตมคฺคํ กโรนฺโต นิพฺพตฺเตนฺโต ปริปูรํ อรหตฺตผลํ อาราเธติ, นิปฺผาเทตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปริปูรการี นาม อรหา’’ติอาทิฯ

ปฐมสิกฺขาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-10. ทุติยสิกฺขาสุตฺตาทิวณฺณนา

[88-91] สตฺตเม กุลา กุลํ คมนโกติ กุลโต กุลํ คจฺฉนฺโตฯ ทฺเว วา ตโย วา ภเวติ เทวมนุสฺสวเสน ทฺเว วา ตโย วา ภเวฯ มิสฺสกภววเสน เหตํ วุตฺตํฯ เทสนามตฺตเมว เจตํ ‘‘ทฺเว วา ตีณิ วา’’ติฯ ยาว ฉฏฺฐภวา สํสรนฺโตปิ โกลํโกโลว โหติฯ เตเนวาห ‘‘อยญฺหิ ทฺเว วา ภเว…เป.… เอวเมตฺถ วิกปฺโป ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ อุฬารกุลวจโน วา เอตฺถ กุลสทฺโท, กุลโต กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโลฯ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยโต ปฏฺฐาย หิ นีจกุเล อุปฺปตฺติ นาม นตฺถิ, มหาโภคกุเลสุ เอว นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถฯ เกวโล หิ กุลสทฺโท มหากุลเมว วทติ ‘‘กุลปุตฺโต’’ติอาทีสุ วิยฯ เอกพีชีติ เอตฺถ ขนฺธพีชํ นาม กถิตํ, ขนฺธพีชนฺติ จ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ วุจฺจติฯ ยสฺส หิ โสตาปนฺนสฺส เอกํ ขนฺธพีชํ อตฺถิ, เอกํ ภวคฺคหณํ, โส เอกพีชี นามฯ เตนาห ‘‘เอกสฺเสว ภวสฺส พีชํ เอตสฺส อตฺถีติ เอกพีชี’’ติฯ ‘‘มานุสกํ ภว’’นฺติ อิทํ ปเนตฺถ เทสนามตฺตเมว, ‘‘เทวภวํ นิพฺพตฺเตตี’’ติปิ ปน วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ

อุทฺธํวาหิภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตํ วาติ อุทฺธํโสโต, อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธมสฺส มคฺคโสตนฺติ อุทฺธํโสโตฯ ปฏิสนฺธิวเสน อกนิฏฺฐภวํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺฐคามีฯ ยตฺถ กตฺถจีติ อวิหาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิฯ สปฺปโยเคนาติ วิปสฺสนาญาณาภิสงฺขารสงฺขาเตน ปโยเคน สห, มหตา วิปสฺสนาปโยเคนาติ อตฺโถฯ อุปหจฺจาติ เอตสฺส อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถฯ เตน เวมชฺฌาติกฺกโม กาลกิริยาปคมนญฺจ สงฺคหิตํ โหติ, ตสฺมา อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา ปรินิพฺพายนฺโต อุปหจฺจปรินิพฺพายี นาม โหตีติ อาห ‘‘โย ปน กปฺปสหสฺสายุเกสุ อวิเหสู’’ติอาทิฯ โส ติวิโธ โหตีติ ญาณสฺส ติกฺขมชฺฌมุทุภาเวน ติวิโธ โหติฯ เตนาห ‘‘กปฺปสหสฺสายุเกสู’’ติอาทิฯ

สทฺธาธุเรน อภินิวิสิตฺวาติ ‘‘สเจ สทฺธาย สกฺกา นิพฺพตฺเตตุํ, นิพฺพตฺเตสฺสามิ โลกุตฺตรมคฺค’’นฺติ เอวํ สทฺธาธุรวเสน อภินิวิสิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวาฯ ปญฺญาธุเรน อภินิวิฏฺโฐติ ‘‘สเจ ปญฺญาย สกฺกา, นิพฺพตฺเตสฺสามิ โลกุตฺตรมคฺค’’นฺติ เอวํ ปญฺญาธุรํ กตฺวา อภินิวิฏฺโฐฯ ยถาวุตฺตเมว อฏฺฐวิธตฺตํ โกลํโกลสตฺตกฺขตฺตุปรเมสุ อติทิสนฺโต ‘‘ตถา โกลํโกลา สตฺตกฺขตฺตุปรมา จา’’ติ อาหฯ วุตฺตนเยเนว อฏฺฐ โกลํโกลา, อฏฺฐ สตฺตกฺขตฺตุปรมาติ วุตฺตํ โหติฯ

ตตฺถ สตฺตกฺขตฺตุํ ปรมา ภวูปปตฺติ อตฺตภาวคฺคหณํ อสฺส, ตโต ปรํ อฏฺฐมํ ภวํ นาทิยตีติ สตฺตกฺขตฺตุปรโมฯ ภควตา คหิตนามวเสเนว เจตานิ อริยาย ชาติยา ชาตานํ เตสํ นามานิ ชาตานิ กุมารานํ มาตาปิตูหิ คหิตนามานิ วิยฯ